Trên bản đồ nền văn hóa Việt Nam, Tết Hàn thực là một trong những điểm nhấn sáng lung linh ở khu vực miền Bắc, đánh dấu nét đẹp truyền thống của người Việt.

1. Tết Hàn thực là gì?

Tết Hàn Thực, còn được biết đến với cái tên dân dã là Tết bánh trôi bánh chay, là một ngày lễ truyền thống phổ biến ở miền Bắc Việt Nam và trong cộng đồng người Hoa. 

Tết Hàn thực là ngày lễ truyền thống phổ biến ở miền Bắc Việt Nam

Trong ngày này, các gia đình chuẩn bị những phần bánh trôi, bánh chay và cúng dâng lên cho các bậc tổ tiên như một biểu hiện của lòng biết ơn và tưởng niệm đến người thân đã khuất.

Tết Hàn Thực thường diễn ra vào ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch hàng năm. Do đó, vào năm 2024, ngày này sẽ đối ứng với ngày 11/04/2024 theo lịch dương (tức là ngày 3/3 âm lịch).

2. Nguồn gốc của Tết Hàn thực

Điển tích Tết Hàn thực gắn với một điển tích ở Trung Quốc, được biết tới nhiều qua tiểu thuyết Đông Chu liệt quốc - Giới Tử Thôi chết cháy.

Trong thời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công của đất nước Tấn, trong thời kỳ loạn lạc, đã rời nước đi lưu vong. Trong lúc ấy, ông gặp được Giới Tử Thôi, người đã giúp đỡ ông lấy lại ngôi vị vua. Tuy nhiên, sau khi tái ngôi, khi phong thần cho những người có công, vua lại quên mất sự giúp đỡ của Giới Tử Thôi.

Điển tích Tết Hàn thực

Mặc dù bị quên lãng, Giới Tử Thôi không oán giận. Ông quyết định trở về và dẫn mẹ già vào ẩn cư trong núi. Một thời gian sau, khi Vua nhớ ra và muốn thưởng cho ông, nhưng khi tìm kiếm, Giới Tử Thôi không chịu trở lại nhận thưởng. Vua cảm thấy bất mãn, ra lệnh đốt rừng để ép ông phải xuất hiện, nhưng điều đó đã dẫn đến cái chết của ông và cả mẹ của ông trong rừng vào ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch.

Sự ra đi của Giới Tử Thôi khiến vua hối hận và đau lòng. Vì tưởng nhớ ông, vua đã lập miếu thờ và ra lệnh kiêng dùng lửa trong ba ngày, chỉ ăn thức ăn nguội nấu sẵn. Điều này là biểu hiện của sự ân hận và lòng biết ơn với sự hy sinh của Giới Tử Thôi.

3. Ý nghĩa của Tết Hàn thực

Tại Việt Nam, Tết Hàn thực được du nhập nhưng thể hiện rõ nét đặc trưng văn hóa, lối sống riêng của người Việt. 

• Dịp để tưởng nhớ, thể hiện thành kính và tri ân sâu sắc đối với tổ tiên, biết ơn công dưỡng dục và sinh thành.
• Gắn kết tình cảm gia đình và tạo ra không khí ấm áp, sum vầy.
• Thiện truyền thống tốt đẹp và nét đẹp văn hóa từ ngàn xưa thông qua các món ăn được làm từ nguyên liệu dân giã.
• Mong cầu một năm mùa mang bội thu, ấm no hạnh phúc.

4. Tết Hàn thực tại Việt Nam

Tết Hàn Thực thường diễn ra vào ngày 3 tháng 3 âm lịch hàng năm, là ngày mà người Việt tôn vinh người cha của danh tướng Trần Hưng Đạo - Trần Thủ Độ, người đã có công lớn trong việc đưa vua Trần Thái Tông lên ngôi và bảo vệ nước nhà. 

Trong ngày này, các gia đình thường chuẩn bị nhiều mâm cúng ông bà tổ tiên, với những món ăn truyền thống như bánh trôi, bánh chay, hoa quả, rượu nếp, và các loại đặc sản khác.

Mâm cổ cúng Tết Hàn thực

Ngoài việc cúng tổ tiên, Tết Hàn Thực cũng là dịp để người dân tham gia các hoạt động văn hóa truyền thống như lễ hội, di tích lịch sử, và các hoạt động vui chơi giải trí. 

Đây là thời điểm mà cả gia đình cùng nhau tham gia các trò chơi dân gian, ngắm hoa đào, hoa mai, tham gia các cuộc thi văn nghệ và thưởng thức các màn biểu diễn nghệ thuật đặc sắc.

5. Bánh trôi, bánh chay trong Tết Hàn thực

Theo nhà nghiên cứu Trần Quang Đức, tục ăn bánh trôi vào ngày Hàn thực tại Việt Nam có nguồn gốc từ thời kỳ Lê, trở nên phổ biến trong thời kỳ Lê Trung Hưng - Nguyễn. 

Năm 1773, Lê Quý Đôn đã ghi nhận: "Tục nước ta trọng nhất bánh trôi nước, mỗi năm cứ ngày mồng 3 tháng 3 thì làm bánh ấy. Người phương Bắc cũng có, gọi là Thủy đoàn". Giải thích từ Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa (khoảng thế kỷ 16 thời Lê) mô tả: "Trôi nước có hiệu Thủy đoàn, trong đường ngoài bột nổi hòn lênh đênh".

Bánh trôi nước và bánh chay là hai món ăn truyền thống trong ngày Tết. Không chỉ là những món ăn quen thuộc mà còn mang trong đó nhiều ý nghĩa tốt đẹp, là biểu tượng của văn hóa và bản sắc dân tộc Việt Nam.

Bánh trôi, bánh chay Tết Hàn thực

Hai loại bánh này được làm từ bột gạo, một nguyên liệu phổ biến và quen thuộc trong đời sống hàng ngày của người Việt, thể hiện sự kết hợp giữa văn hóa ẩm thực và văn hóa lúa nước.

Hình ảnh của bánh trôi nước và bánh chay, tròn trắng, xếp đầy cạnh nhau, gợi lên sự hòa quyện và ý nghĩa sâu sắc, nhắc nhớ đến câu chuyện huyền thoại về "mẹ  u Cơ và bọc trăm trứng", một câu chuyện đầy ý nghĩa về nguồn gốc và sự thịnh vượng của dân tộc Việt Nam.

Tết Hàn Thực không chỉ là một ngày lễ truyền thống, mà còn là dịp để thể hiện lòng biết ơn và tri ân đối với tổ tiên, gắn kết tình cảm gia đình và tạo ra không khí ấm áp, sum vầy trong xã hội. Đây là một phần không thể thiếu của văn hóa Việt Nam, giữ cho tinh thần truyền thống và giá trị con người được truyền tải và phát triển qua các thế hệ.